ЯҢАЛЫКЛАР

Хәзер безнең республика сулыкларында балык кислород җитмәүдән җәфа чигә торган чор бара. Сулыклар һавадан һәм яктылыктан боз һәм кар белән изоляцияләнгән, нәтиҗәдә суга кислород керми, ә караңгыда булган суүсемнәр кислород эшләп чыгара алмый һәм суны үзләренең черемә калдыклары белән агулый башлый.

Татарстан Республикасында 8 000 артык күл һәм буа бар. Нәкъ менә буаларда һәм күлләрдә, агым булмаганга күрә, кыш көне һава җитмәүдән бөтен балык үләргә мөмкин.Балыклар һава җитмәүдән үлмәсен өчен, кислородны суга үтеп керү мөмкинлеген ясарга кирәк. Моның өчен кечкенә чокырлар яки майналар тишәләр.

Майналар-бензопычкы белән ясалган һәм  боз каплау процессын тоткарлау өчен, ботаклар яки салам салынган зур бәкеләр (якынча 1, 5х2 метр). Майналар, гадәттә, тәҗрибәле кешеләр,профессионаллар, балыкчылар тарафыннан ясала, шул ук вакытта, суны кислород белән баету өчен, кайвакыт компрессорлар кулланалар. Мәсәлән, иртәгә, 16 февральдә, балык тотучылар майналар ясарга Мишә елгасына чыгачаклар.

Һәркем үз йорты яки дачасы янындагы сулыкка ярдәм итә ала. Иң җиңел һәм имин ысул - примитив аэрация кулланып лункалар ясау. Моның өчен боздагы карны чистарталар, кечкенә чокырлар казыйлар һәм камыш бәйләме салалар (чөнки бу куыш сабаклы үсемлек).

Камыш бәйләме  кечкенә чокырга тыгызлап тутырылган  һәм озын булырга тиеш ( боз астына 50 см аска китәргә һәм боз өстендә дә 50 см озынлыкта калырга тиеш). Югары өлеше, һава  сабак буйлап керсен өчен,  киселгән булырга тиеш.

Хәзер Татарстанда «Балык-булсын!» исемле экологик белем бирү һәм табигатьне саклау акциясе дәвам итә. Татарстан Республикасының Биологик ресурслар буенча дәүләт комитеты хезмәткәрләре республиканың төрле сулыкларында мәктәп һәм балалар бакчаларында тәрбияләнүчеләр белән кечкенә чокырлар ясау буенча чаралар үткәрәләр. Чара кысаларында 547 катнашучы (аларның 157 е-балалар) ярдәмендә сулык мәйданының 108 кишәрлегендә 2130 кечкенә чокырлар борауланган инде.

Әлмәт шәһәренең Саҗидә Сөләйманова исемендәге үзәк китапханәсендә чишмәләрнең табигый байлык икәнлеген, изге җир булуын укучыларга төшендерү максатыннан “Хәтерләрдә яши чишмәләр” исемендәге чара үткәрелде. Әлеге чарада “Дала” тыюлыгы җитәкчесе Фәрит Нургали улы Динмөхәммәтов үзенең чыгышын укучыларның дөньяга карашларын киңәйтүгә, экологик тәрбия бирүгә багышлады. Үзе белән алып килгән видео мәгълүматлар белән танышкач, карагач укучыларның, хәтта өлкән кунакларның күңелен хисләндерде, тирә-якка булган мөнәсәбәтләрен яхшыртуга юнәлтте. Табигатькә, чишмәләргә сакчыл    караш тәрбияләү, туган төбәгебезне ярату, матурлыкны күрә, аңлый белергә өйрәтү, аның белән горурлана белү хисе тәрбияләү тыюлык хезмәткәрләренең төп бурычы булып тора.

Чишмәләр – барлык сулыкларның башлангычы, тукландыра торган чыганаклары. Чишмәләр, кечкенә генә булсалар да, табигатькә җан кертүчеләр, елга, күл, инеш, океаннарга тормыш бирүчеләр. Чишмә яшәүдән туктаса, елга-күлләрдә су бетәчәк, табигатьтә ямь калмаячак. Чишмә суы минераль тозларга бай, аларның составында кеше сәламәтлеген саклау өчен кирәк булган, игелек белән ташыган йөзләрчә матдәләр тупланган. Аннары нинди генә ерак урыннарда йөреп, андагы матурлыкка, гүзәллеккә таң калсак та туган ягыбыз, үз чишмәләребезнең якынлыгын берни дә алыштыра алмый.

Төбәгебездәге чишмәләр бүгенге көндә дә үзләренең саф сулары белән дан тота, аларга игътибарыбызны арттырыйк, саклыйк, киләчәк буынга чиста пөхтә килеш тапшырыйк.

Чараның ахырында катнашучылар үзләренең рәхмәтләрен белдереп, мондый чараларны ешрак үткәрүне сорадылар.

«Зөя буйлары» тыюлыгы белгечләре Буа шәһәренең «Батыр» балалар бакчасы белән берлектә «Кошлар ярминкәсе» дигән чара үткәрделәр.

 Чараның максаты- кышлаучы кошларга җимлекләр элеп ярдәм итү һәм шул җимлекләрдә өзлексез ашатуны оештыру. Мондый акцияләр үткәрү, мәктәпкәчә яшьтәге балаларда табигатькә карата сакчыл караш булдырырга, аларга туган якның тере җанварлары турында ,аларның әһәмияте һәм яшәү рәвеше турында белем бирергә булыша. Ә тагын  җимлек - табигый мохиттә кошлар артыннан күзәтү өчен менә дигән мөмкинлек.

 Чара барышында 30 җимлек урнаштырдылар, аннан соң балалар белән кышлаучы кошлар турында викторина үткәрделәр. Табигатьтә үткәрелгән вакыт балалар, тәрбиячеләр һәм ата-аналар өчен кечкенә бәйрәм шикелле узды.

Татарстанның белем бирү оешмаларында, экологик белем бирү дәресләре кысаларында, балаларны туган як кошлары белән таныштыру һәм җимлекләр ясарга өйрәтү дәвам итә.

Мәсәлән, «Кичке Таң» табигать тыюлыгы хезмәткәрләре Кырынды башлангыч мәктәбендә дәрес үткәрделәр. Ул “Кышлаучы кошлар” дип исемләнгән  уенлы программа рәвешендә узды. Дәрес балаларны туган якларында кышка калучы канатлыларның төрләре һәм аларның һәркайсының тавышы белән таныштырды. Дәресләрдә кошлар өчен җимлекләр ясауга аерым игътибар бирелде. Балаларда «Кошлар» темасына кызыксыну уяту һәм аларның белемнәрен ныгыту өчен, «Кышлаучы кошлар», «Кошларны ашатыгыз», «Дүртенчесе артык»,«Җимлектә кем», «Кошны ясап бетер» һ.б. дидактик уеннар кулланылды. Уеннарда балалар кышлаучы кошлар турында белемнәрен системалаштырдылар, кошлар өчен "меню" белән таныштылар.

«Ашыт» тыюлыгы хезмәткәрләре Арчаның 7нче урта мәктәбендә булдылар, анда башлангыч сыйныф укучылары белән берлектә "Кышын кошларны ашатыгыз!"дигән чара уздырдылар. Ата-аналар ярдәме белән җимлекләр ясадылар һәм соңыннан аларны балалар мәктәп паркында элеп куйдылар.Педагоглар тыюлык хезмәткәрләре белән берлектә укучылар арасында "Кошлар безнең дусларыбыз" дигән рәсемнәр конкурсы, Арча районының кышлаучы кошлары турында докладлар конкурсы үткәрделәр, ә шулай ук кошларга ничек ярдәм итәргә кирәклеге турында презентация күрсәттеләр.

Шулай ук Балтач районы буенча Татарстан Республикасының Биоресурслар комитеты белгечләре “Балтач районының гомуми үсеш төрендәге 2 нче балалар бакчасы”нда җимлекләрне элеп кую буенча чара үткәрделәр. Ул чарада балалар бакчасында тәрбияләнүчеләр һәм аларның тәрбиячеләре катнашты. Шулай ук балалар туган як табигате турында белемнәрен күрсәттеләр, кышлаучы кошларны санап чыктылар, дәрес ахырында барлык катнашучылар да Комитет һәм «Балтач» дәүләт табигать тыюлыгы грамоталары алдылар.​

Татарстан Республикасында, 2-8 февраль көннәрендә Бөтендөнья сулы-сазлыклы җирләр көненә багышланган төрле экологик белем бирү дәресләре үткәрелде. Ел  саен дәүләт табигать тыюлыклары хезмәткәрләре районнарның белем бирү  оешмаларында лекцияләр, конкурслар, викториналар үткәрәләр, Татарстанның аерым саклана торган су территорияләре турында сөйлиләр: 

- Татарстан Республикасы Арча  районы Түбән Мәтәскә урта  мәктәбендә «Ак каен» дәүләт табигать тыюлыгы;

- Буа шәһәренең «Ак каен»  балалар бакчасында «Зөя буйлары»  дәүләт табигать тыюлыгы хезмәткәрләре белән «Экологик әлифба» викторинасы;

- ТР Әгерҗе районының Кырынды урта мәктәбендә «Кичке Таң» дәүләт табигать тыюлыгы хезмәткәрләре белән «Сазлык патшалыгында» викторинасы;

- «Спас» дәүләт табигать тыюлыгы хезмәткәрләреннән ТР Спас районының «Болгар санаторий мәктәп-интернаты»нда һәм «Болгар 1 нче урта гомуми белем бирү мәктәбе»ндә ачык дәрес;

- «Чатыр-Тау» дәүләт табигать  тыюлыгы хезмәткәрләре белән Азнакай шәһәренең 9 нчы урта мәктәбендә «Байбак көне» белән бергә сулы-сазлыклы җирләр көне, Азнакай шәһәренең 3 нче урта мәктәбендә «Ык буе төбәгенең тыюлыклы табигате» темасына лекция;

- Татарстан Республикасы  Арча районының Яңа Кырлай  урта гомуми белем бирү мәктәбендә  узган бәйрәмдә Дәүләт комитетының  биотөрлелек бүлеге хезмәткәре  катнашты. Чара театральләштерелгән тамаша формасында узды, анда «Су анасы» балаларны кунакка чакырды, сазлыклар турында фильм күрсәтте һәм үз проблемалары турында сөйләде. Балалар табышмаклар чиштеләр, су-сазлык хайваннары һәм үсемлекләре турында сөйләделәр, «Су анасын» чүп-чардан коткарырга ярдәм иттеләр, җырлар җырладылар һәм викторинада катнаштылар. Дәрес ахырында барлык катнашучылар һәм мәктәпнең педагогик коллективы Дәүләт комитетының призлары һәм грамоталары белән бүләкләнделәр.

Урманнар белән беррәттән сулы-сазлыклы җирләр кислородның иң мөһим регенераторлары булып тора, ә сазлыкның төп кыйммәте – суны туплау һәм аның сыйфатын яхшырту мөмкинлеге. Моннан тыш, сазлыклар- күп кенә хайваннарның йорты. Сазлыкларны саклау, беренче чиратта, су янында яшәүче кошларны сакларга ярдәм итә. Россия территориясенең 10% сазлыклар астында.  Орнитологлар исәпләп чыгарганча, бу территорияләрдә көз көне 10 миллионга якын суда йөзүче кош исәпләнә, алар Россия популяциясенең 12 процентын тәшкил итә.

Халыкара әһәмияткә ия булган, суда йөзүче кошлар яшәешен яхшыртуга юнәлтелгән сулы-сазлыклы җирләр турындагы конвенциягә,  1971 елның 2 февралендә Иранның Рамсар шәһәрендә имза куелгани мсч. Шул вакыттан бирле ул Рамсар конвенциясе исемен йөртә, ә аңа имза куйган көн Бөтендөнья сулы-сазлыклы җирләр көне дип игълан ителә. Россия (СССР составында) 1975 елда Рамсар конвенциясенә кушылды.

Ә бу елның 6 февралендә Татарстан Республикасында, уникаль сулы-сазлыклы комплексны саклау өчен, «Чирмешән»  комплекслы профильле дәүләт табигать тыюлыгы барлыкка килде.​

«Балтач» тыюлыгы хезмәткәрләре Хазиев Р. К., Муллагалиев А. Н., Гарифуллин Н.Р., «Мәктәптән тыш эшләр үзәге» нең экологик тәрбия буенча методисты Бариева Р. белән берлектә, «Бөтендөнья тыюлыклар көне»дигән экологик дәрес-викторина үткәрделәр. Кече Лызи урта мәктәбе укучыларына Татарстан Республикасының һәм Балтач районының аеруча саклана торган табигать территорияләре турында сөйләделәр. Викторинада җиңүчеләргә бүләкләр бирелде.

Викторинадан соң  «Балтач» тыюлыгы хезмәткәрләре белән укучылар һәм укытучылар өчен кышкы экологик сукмак буйлап экскурсия оештырылды. Җәйге вакытта балалар белән  экологик сукмакта эшләү тәҗрибәсе булуга күрә, экологик сукмакларның кышкы маршруты балаларның яшенә карап эшләнде. Мәктәпкә якынрак урында урнашкан һәм күзәтү өчен уңайлы табигать объектлары кулланды.

Шулай ук хезмәткәрләр кышкы экологик сукмак буйлап экскурсияне Салаус балалар бакчасында тәрбияләнүчеләр өчен дә үткәрделәр.

Экологик сукмакта балалар тере объектларны күзәттеләр, кошлар өчен җимлекләр элделәр һәм кошларны күзәттеп, бер-берсеннән аерырга өйрәнделәр, урманда үз-үзеңне тоту кагыйдәләренә өйрәнделәр.​

Балалар һәм яшүсмерләр арасында экологик белем бирү һәм экологик белемнәрне үстерү кысаларында, «Чатыр-Тау» дәүләт табигать тыюлыгы хезмәткәрләре И. Р. Кашапов һәм Г. С. Хәкимова Азнакай гимназиясендә «Тыюлык урыннары» дигән темалы класс сәгатендә булдылар. Алар анда 3 сыйныф укучыларына тыюлыклар турында, хайваннарның һәм үсемлекләрнең сирәк төрләрен саклауда һәм торгызуда аларның әһәмияте, шулай ук уникаль табигать ландшафтларының әһәмияте турында сөйләделәр, Татарстан Республикасының Кызыл китабы, Азнакай районының аеруча саклана торган табигать территорияләре – тыюлыклар һәм табигать һәйкәлләре белән таныштырдылар.

Чара ахырында, алган белемнәрне ныгыту өчен, «Тыюлык табигате» дип исемләзнгән экологик викторина үткәрелде.​

Культуралы һәм кыргый үсемлекләрне корткычлардан саклап, табигатьтә һәм авыл хуҗалыгында кошларның нинди зур әһәмияткә ия булуын искә төшерү өчен, Әгерҗе районы Бима урта мәктәбенең башлангыч сыйныфларында, «Кичке Таң» дәүләт тыюлыгы администрациясе белән берлектә, «Безнең як кошлары» дигән дәрес оештырылды.

Ачык дәреснең максаты булып балаларга кошлар язмышы, туган табигатьне ярату һәм саклау өчен җаваплылык хисе тәрбияләү, экологик культура дәрәҗәсен күтәрү, балаларның иҗади сәләтләрен үстерү тора иде.

Дәрес барышында һәр сыйныфтан 8-9 кешеле командалар җыелды. Укучылар команда белән һәм аерым рәвештә кошлар турында сорауларга җавап бирделәр, күчмә һәм кышлаучы кошлар турында мисаллар китерделәр, һәм күчмә кошларның туган якларыннан китү сәбәпләрен атадылар. Балалар бик теләп табышмакларга җавап бирделәр, безнең белән яшәүче кошлар, безгә һава торышын ничек күрсәтүләре турында, кошлар белән бәйле халык бәйрәмнәре турында сөйләштеләр.

Кошларга салкын кышны кичерүе авыр. Шуңа күрә бу мәктәпнең башлангыч сыйныф укучылары алар өчен җимлекләр ясадылар, мәктәп ишегалдында кошлар өчен ашханә оештырдылар һәм көн саен чыпчыклар, песнәкләр, карабүрекләр һәм башка кышлаучы кошларның ничек сыйланганын күзәтәләр.

Дәүләт тыюлыгы белгече Әлфия Нуриманова, башлангыч сыйныф укучылары алдында ясаган чыгышында, балаларга канатлы дуслар турында, аларның кайда һәм ничек оялаулары, кышкы вакытта аларны ни өчен ашатырга кирәклеге турында сөйләде.

Бима урта гомуми белем бирү мәктәбенең өлкән классларында  «Татарстан Республикасының аеруча саклаулы табигый территорияләре» темасына конференция үткәрелде.

Дәрес барышында укучылар Татарстан Республикасының аеруча саклана торган территорияләре белән таныштылар, әйләнә-тирә мохитне саклау, туган як табигате үзенчәлекләре, Кызыл китапның әһәмияте, табигатьне саклау кирәклеге турында белемнәрен киңәйттеләр.

  «Кичке Таң» тыюлыгы башлыгы Руслан Маннапов сөйләвеннән укучылар дәүләт табигать тыюлыклары һәм табигать һәйкәлләре эшчәнлегенең максатлары һәм бурычлары турында белделәр. «Аеруча саклаулы табигый территорияләр – ул табигать саклау эшчәнлегенең Россиядә һәм тулаем планетада биологик һәм ландшафт төрлелеген сакларга мөмкинлек бирә торган иң нәтиҗәле формаларының берсе», - дип ассызыклады ул.

Балалар административ штрафлар, табигать саклау органнарына эшкә урнашу, экологик конкурслар һәм башка сораулар белән кызыксындылар.

Мәктәп фойесында ташландык материаллардан кул эшләре һәм экологик плакатлар конкурсында катнашкан укучыларның иҗади эшләре күргәзмәсе оештырылды.

Чара нәтиҗәләре буенча иң актив катнашучылар календарьлар һәм буклетлар белән бүләкләнделәр.

 «Кичке Таң» табигый тыюлык хезмәткәрләре Әгерҗе районының Бима урта гомуми белем бирү мәктәбендә, балаларның табигать дөньясына карата мөнәсәбәтенә, һәр кешенең тормышында аның кыйммәтен аңлауга, безнең кече дусларыбызны саклауга һәм яклауга үзенең катнашуын аңлауга багышланган экологик дәрес үткәрделәр. Аннары, дәрестән соң, тыюлык башлыгы Руслан Маннапов «Парклар маршы-2018» халыкара табигать саклау акциясенең республика туры призерларына ТР Биологик ресурслар буенча дәүләт комитетының дипломнарын һәм рәхмәт хатларын тапшырды.

 Ә «Озын Алан» тыюлыгы белгечләре тарафыннан «Чыршыны саклыйк»дигән темага балалар рәсемнәре һәм плакатлары конкурсы үткәрелде. Конкурста 2 нче номерлы Тәтеш урта гомуми белем бирү мәктәбе актив катнашты. Башлангыч сыйныф укучылары үзләренең рәсемнәрендә һәм плакатларында «урман гүзәлен» ничек сакларга кирәклеген күрсәттеләр. Конкурста 200гә якын укучы катнашты. 24 катнашучы җиңүче булды, алар һәм аларның сыйныф җитәкчеләре Дәүләт комитеты грамоталары, шулай ук тыюлык администрациясеннән истәлекле бүләкләр белән бүләкләнде.​

Кыш саен бу вакытта сулыкларда  балыкның һава җитмәүдән тончыгуы башлана. Балык кислородның суга эләгүенә комачаулый торган боз панцире, шулай ук яктылыкны үткәрмичә хәлне тагын да начарлата торган  кар катламы астында кислород җитмәүдән күпләп үлә. Һава җитмәү нәтиҗәсендә сулыкның барлык балык ресурслары тулысынча юкка чыгарга мөмкин, бигрәк тә шуннан күлләр зыян күрә.

Әлеге авыр нәтиҗәләргә юл куймас өчен, бозда кечкенә тишекләр ясыйлар һәм алар катмасын өчен дә, аэрацияне тәэмин итү өчен дә, тишекләргә камыш тыгып калдыралар.

2019 елда чаралар тагын да җәенкерәк булып уза. Үсеп килүче буын да катнашкан, уылдык чәчү чорында балык уылдыгын коткару максатларында ясалма уылдык чәчү урыннары урнаштыру буенча, язгы «Балык-булсын» акциясе дәвамына, Татарстан Республикасының Биологик ресурслар буенча дәүләт комитеты белән, балык хуҗалыгы әһәмиятенә ия булган Татарстан Республикасының су объектларында (Куйбышев һәм Түбән Кама сусаклагычлары акваторияләренең култыгы һәм кушылдыклары, кече елгалар, буалар, күлләр һ.б.) җәмәгатьчелек катнашында, бозда тишекләр ясау буенча кышкы чаралар үткәрелә. Һәвәскәр балыкчылар да, шулай ук барыннан да күбрәк республиканың балык запасларында кызыксынучан сәнәгый балыкчылар үзләре дә актив кушылдылар.

Бүгенге көндә 10 муниципаль районның 15 сулыгында 400дән артык кечкенә тишек тишелде. Кама Тамагы районы  старт бирде, анда әле декабрьдә үк, каты боз каплаганнан соң ,шәһәр җирлеге көче белән генә, Кама Тамагы татар мәктәбенең 7 укытучы һәм 28 укучысы, 40 тан артык скважина тиштеләр. Муниципаль район башлыгы Павел Лоханов, Кама Тамагы бистәсе башлыгы урынбасары Владимир Сороковнин, мәктәп директоры Радик Зиннәтуллин шәхси үрнәк күрсәттеләр.

Шулай ук балыкларны коткару буенча төп урыннар булып, региональ әһәмияттәге аеруча саклана торган табигый дәүләт тыюлыклары территорияләре дә тора, аларның хезмәткәрләре көче белән ай саен тишекләр тишү буенча көндәлек эш алып барыла! Әлеге чараларга шулай ук «снопик»ясауда бик теләп ярдәм итә торган, үсеп килүче буын да кушыла.

Мәсәлән, бу атнада,"Ык елгасы" табигать һәйкәле янында, «Чатыр Тау» тыюлыгы хезмәткәрләре, Тымытык авылының урта гомуми белем бирү мәктәбе укучылары белән, 50дән артык кечкенә тишек тишеп, аларга  салам тыгып калдырдылар. Ә  «А. И. Щеповских исемендәге «Дала» тыюлыгы белгечләре, Лениногорск шәһәренең 2 нче урта гомуми белем бирү мәктәбе укучылары һәм аларның ата-аналары белән бергә,Лениногорск районының Медведка авылы янында Дала Зәе елгасында кечкенә тишекләр тиштеләр.  

Агымдагы елда республиканың 25 муниципаль районында барлыгы 60 ка якын сулыкны биләп алырга планлаштырыла. Чаралар боз катуның ахырына кадәр дәвам итәчәк.