Татарстанның кыргый табигате: Республиканың иң гаҗәеп хайваннарын һәм кошларын кайда очратырга була?
11 сентябрьдә Бөтендөнья кыргый табигать фонды үзенең оешу көнен билгеләп үтәчәк. Шуңа бәйле рәвештә ТР Биоресурслар буенча дәүләт комитеты республиканың гадәттән тыш хайваннары һәм кошлар турында сайлап алынган материал әзерләде.
1. Марал – Алтай боланы, Россиядә иң танылган һәм киң таралган затлы болан төрләренең берсе. Бу 400 килограммга кадәр авырлыктагы боланнар гаиләсеннән пар тояклы эре хайван. Тән озынлыгы 2,5 метрдан артык, биеклеге бүреге турысында уртача 1,7 метр. Хәзер Татарстанда 500 дән артык марал яши.
2. Кыр кәҗәсе – хайваннарның аеруча кыйммәтле төре. Бүгенге көндә республикада аларның торышы «тотрыклы рәвештә үсә торган». Соңгы исәпкә алулар нәтиҗәсе буенча 12 609 хайван исәпләнә. Тотрыклы популяция республика районнарында да яши.
Тимгелле йомран – кими баручы санлы һәм яшәү тирәлеге тарая баручы сирәк төр, антропоген яки биогеоценологик характердагы факторларга карата зәгыйфь. Колонияләр белән дә, ялгыз урнашкан өннәргә дә урнаша. Колонияләр бер гектарга 22 парга җитәләр, гадәттә 3-5 җанвар була. Республикада урмансыз тау битләрендә, кыр елгалары үзәннәрендә, юллар арасындагы межаларда яшиләр. 2021 елда фәнни тикшеренү бу төрнең Чүпрәле районы Шатрашаны авылы янында яшәвен раслады. Салкыннар башлану белән кышкы йокыга китә. Үсемлекләр белән туклана. Татарстан Республикасының Кызыл китабына кертелгән.
4. Дала сурогы (байбак). Аның төп яшәү тирәлеге – республиканың көньяк-көнчыгышы. Сөркәләрнең иң зур колонияләре Азнакай һәм Лениногорск районнарында урнашкан. Шулай ук Буа муниципаль районында да тарихи колонияләр бар. Анда «Яңа Тинчәле сөркә колониясе» һәм «Үтинкә сөркә колониясе» кебек төбәк әһәмиятендәге табигать һәйкәлләре төзелгән.
Соры ябалак – кара карга зурлыгындагы кош. Төсе сорырак яисә көрәнрәк, буй-буй чуар. Түше һәм бүксәсе ак төстә, кара чуар. Башы зур, түгәрәк, күзләр зур һәм кара. Йөз дискы тулысынча бертөсле, көрәнсу-коңгырт, кара сызык белән әйләндереп алынган, күзләре арасында ике ак ярым боҗра «кашларын һәм мыекларын» аерып күрсәтә. Канатлары озын, койрыгы чагыштырмача кыска. Кош караңгыда актив, кыш көне көндез дә актив булырга мөмкин. Утрак кош. Россиянең бөтен урманлы зонасында очрый. Татарстанның иң гади ябалакларының берсе, оя корып яши торган төре. Ояларын агач куышларында яки агачларда кора. Кышын еш кына торак пунктларына да килә. «Ху-ху-хуу» дигән кебек ухылдау авазы, «век» дигән кыска гына сызгыру авазы бирә. Татарстан Республикасының Кызыл китабына кертелгән.
6. Гади яр чыпчыгы – чыпчыктан аз гына эрерәк кош. Ачык төстә. Гәүдәсенең өске өлеше яшькелт төсмерле ачык зәңгәр төстә. Түше кызыл-көрән җирән Бугазы һәм «колак» артында сызыгы ак төстә. Томшыгы кызгылт-көрән, бик озын һәм авыр, башы зур. Аяклар, канатлары һәм койрыгы кыска. Текә ярлар, елгалар, күлләр һәм елгалар янында очрый. Очышы туры, тиз, су өстеннән үк үтә. «Пиик-пи-ик» дигән нечкә сузынкы сызгыру авазы бирә. Күчмә кош. Апрель аенда кайта, сентябрьдә көньякка китә. Республикада оя корып яши торган төр. Өннәрдә һәм ачык текә ярларда оя кора. Россиянең бөтен урта һәм Көньяк полосасы буенча сулыкларда яши. Татарстан Республикасының Кызыл китабына кертелгән.
7. Күк карга – күгәрчен зурлыгындагы кош. Ачык төстә. Баш, муен һәм түше яшькелт зәңгәр, өстән канатлары кара, аскы якта зәңгәр. Аркасы һәм җилкәләре җирән-коңгырт. Койрык өсте өлеше зәңгәр. Томшыгы туры, көчле. Гадәттә, кош электр үткәргечләре чыбыкларында, коры агач башларында үз корбанын күзәтеп утыра. Җирдә хәрәкәт итү бик җиңел түгел. Очышы тиз, әкрен канат кага. Күчмә кош. «Ра-рак», крэ-крэ» дигән карлыкканрак каты аваз бирә. Язын май аенда кайталар, августта көньякка очалар. Россиянең урман-дала һәм далалы районнарында яши. Куыш һәм өннәрдә оя кора. Республикада оя коралар, әмма бик сирәк. Татарстан Республикасының Кызыл китабына кертелгән.
8. Алтынсу бүздәк – сыерчык зурлыгында кош. Ачык төстә. Баш арты һәм аркасы каштан-җирән. Бугазы ачык сары, кара сызык белән әйләндерелгән. Канатлары һәм гәүдәсенең аскы ягы яшькелт зәңгәр. Томшыгы озын һәм нечкә, бераз аска таба кәкре. Койрыгы озын, чыгып тора торган урта каурыйлы. Канатлар яшел, очлырак. Очышы тиз, маневрлы. Ул еш кына чыбыкларда һәм агач ботакларында ял итә. Россиянең дала һәм ярым чүл өлкәләрендә яши. «Крю-крю-крю» или «кюрт-кюрт» кебек көчле тавышлар чыгара. Күчмә кош. Язын май аенда кайталар, сентябрьдә көньякка очалар. Россиянең урман-дала, дала һәм ярым чүл районнарында яши. Җәнлек ояларында, еш кына колонияләр булып оя коралар. Республикада оя корып яши торган төре.
9. Һөд-һөд кош – күгәрченнән бераз кечерәк кош. Ачык һәм күренә торган кош. Төсе охра-матур сары, түше алсурак. Башында каурый очлары кара җилпәзә формасындагы зур бүреге бар. Томшыгы нечкә, озын һәм аска таба кәкре. Канатлар киң, алар аклы-каралы чиратлашкан аркылы киң сызыклы. Койрыгы уртада ак аркылы сызыклы кара. Очышы дулкын сыман, канатларын еш җилпи. Җирдә тиз адымнар белән йөри, бүреген еш кына тарата һәм җыя. «Уп-уп-уп» яки «худо-тут» дигән чакыру тавышы чыгара. Күчмә кош. Язын апрель аенда кайта, сентябрьдә көньякка оча. Россиянең Европа өлешенең киң яфраклы урманнарында, яфраклы ачык урманнарда, көньяк өлешендә урманлы ерымнарында яши. Ояларын өннәрдә һәм агач куышларында ясый. Татарстанда оя кора. Татарстан Республикасының Кызыл китабына кертелгән.